ای عزیز هر کاری که با غیری منسوب بینی بجز از خدای- تعالی- آن مجاز میدان نه حقیقت؛ فاعل حقیقی، خدا را دان. آنجا که گفت: «قُلْ یَتَوفکم مَلِکُ المَوْت» این، مجاز می دان؛ حقیقتش آن باشد که «اللّهُ یَتَوَفّی الأنْفُسَ حینَ مُوْتِها». راه نمودن محمد، مجاز می دان؛ و گمراه کردن ابلیس، همچنین مجاز می دان «یُضِلُّ من یَشاءُ وَیَهْدی من یشاءُ» حقیقت می دان. گیرم که خلق را اضلال، ابلیس کند ابلیس را بدین صفت که آفرید. مگر موسی از بهر این گفت: «إِنْ هِیَ إِلاّ فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَن تشاءُ وَتَهْدی مَن تشاء». دریغا گناه، خود همه ازوستکسی را چه گناه باشد؟! مگر این بیتها نشنیده ای:

همه رنج من از بلغاریانست
که مادامم همی باید کشیدن

گنه بلغاریان را نیز هم نیست
بگویم گر تو بتوانی شنیدن

خدایا این بلا و فتنه از تست
ولیکن کس نمی یارد خجیدن

همی آرند ترکان را ز بلغار
ز بهر پردۀ مردم دریدن

لب و دندان آن ترکان چون ماه
بدین خوبی نبایست آفریدن

که از خوبی لب و دندان ایشان
بدندان لب همی باید گزیدن

«عین‌القضات همدانی»تمهیدات
کلام_عارفان @molanatarighat