.

🟣 سپاه دانش ، ایده ای روشن‌فکرانه!
(در نکوداشت یاد دکتر پرویز ناتل خانلری)


پرویز ناتل‌ خانلری از روشنفکران و ادیبان برجسته‌ ایرانی در دهه ۳۰ و ۴۰ خورشیدی بود. زمانی که در دهه ۴۰ آهنگ توسعه ایران, رشدی شتابان به خود می‌گیرد محمدرضا پهلوی از لزوم توسعه آموزش عالی و دانشگاه‌ها در کشور می‌گوید.

ناتل‌خانلری که در سال ۱۳۲۲ نشریه روشنفکری «سخن» را بنیاد نهاده بود، در یکی از شماره‌ های "سخن" با انتقاد از برنامه شاه نوشت که بودجه اندک آن روزگار را باید بیشتر به سواد آموزی عمومی و تاسیس مدرسه در روستاها و شهرستان‌ های کوچک اختصاص داد و کمبود معلم را با طرحی ابتکاری جبران کرد، چرا که ارتقاء فرهنگی و توسعه سیاسی و اقتصادی در جامعه‌ای با اکثریت بی‌سواد ممکن نیست. این انتقاد به دید شاه می‌رسد...

شاه «اسدالله علم» را نزد خانلری می‌فرستد و درباره «طرح ابتکاری» او می‌پرسد. خانلری طرح «سپاه دانش» را پیشنهاد می‌کند تا جوانان دیپلمه ایرانی به جای تلف‌ کردن عمر خود در سربازی اجباری، به عنوان معلم به روستاها و مناطق محروم بروند و پسران و دختران آن مناطق را باسواد سازند. این طرح با استقبال محمدرضا پهلوی روبرو می‌شود و به خانلری پیشنهاد می‌دهد که خود او مجری این طرح شود و برای اجرایی‌ سازی آن پست وزارت فرهنگ در دولت اسدالله علم را بپذیرد.

سراینده شعر عقاب از اوج روشنفکری فرود می آید و دشنام و تحقیر روشنفکران را پذیرا می شود. این‌گونه است که یکی از منتقدان سیاست آموزشی شاه به وزارت فرهنگ می‌رسد تا ایده خود را پیاده کند... به این ترتیب میلیون‌ ها کودک روستایی که با طرح خانلری به مدرسه رفتند، وام مردی را به گردن دارند که علائق شعری و علمی خود را رها کرد تا مدرسه را به روستاها ببرد.

از دیگر خدماتِ خانلری به فرهنگِ ایرانی، تأسیسِ بنیاد فرهنگ ایران با جلبِ همکاریِ عدّه‌ای پژوهشگر بود که در سالِ ۱۳۴۴ آغاز به کار کرد. بنیاد فرهنگ ایران در مدّتِ فعالیتِ خود بیش از سیصد کتاب منتشر کرد که غالبِ آن‌ها متون و پژوهش‌های مهمّی در جنبه‌های مختلفِ ادبی و تاریخی و علمی بود. ریاستِ بنیادِ فرهنگ از ابتدای تأسیس تا سالِ ۱۳۵۷ بر عهدهٔ خانلری بود. خانلری همچنین ریاستِ فرهنگستان ادب و هنر ایران را بر عهده داشت (پستی که الان حداد عادل دارد). مدّتی نیز مدیریتِ کلِّ سازمان پیکار با بی‌سوادی را بر عهده گرفت.

پس از انقلاب ۵۷، خانلری به مدّتِ صد روز زندانی و از همهٔ فعالیت‌های رسمی و دانشگاهی محروم شد. در خاطراتش می‌نویسد که با آزادی از زندان، حکومت علاوه بر بستن حساب‌های بانکی او بابت حقوق دوره‌ی وزارت و کار دولتی مبلغ یک میلیون و سیصد هزار تومان از او مطالبه می‌کند که به دلیل تنگدستی نهایتا پانصد هزار تومان از او دریافت می‌کنند.

پرویز ناتل خانلری روشنفکری معتقد به اصول مشروطه بود و هرگز ایده های چپی و اسلامی که وجه غالب روشنفکری دهه ۴۰ بود را نپذیرفت۰ خانلری در شهریور ۱۳۶۹، پس از یک دوره طولانی بیماری، در ۷۶ سالگی در تهران درگذشت... پیکر وی در بهشت زهرای تهران، قطعهٔ ۷۳، ردیف ۳۰، شمارهٔ ۶۶ به خاک سپرده شده‌است.